ΦΩΤΙΣΜΟΣ ΑΡΧΑΙΟΥ ΘΕΑΤΡΟΥ ΔΙΟΝΥΣΟΥ (Μάρτιος 2006)

Το αρχαίο Θέατρο του Διονύσου αποτελεί το σημαντικότερο μνημείο της Νότιας κλιτύος της Ακροπόλεως, καθώς στο θέατρο αυτό, τον 5^ο αιώνα π.Χ. παρουσιάστηκαν στο Αθηναϊκό κοινό οι κορυφαίες δημιουργίες του Αρχαίου Δράματος. Κατά την περίοδο εκείνη το κοίλο ήταν πιο απλό και περιορισμένο και έλαβε την τελική του μορφή μετά τα μέσα του 4^ου π.Χ. αιώνα, όταν ο ρήτορας Λυκούργος είχε τη διαχείρηση των δημοσίων δαπανών της Αθήνας.

Το Θέατρο εγκαταλείφθηκε μετά το τέλος της αρχαιότητας και σταδιακά, κατά τη διάρκεια του Μεσαίωνα καλύφθηκε από επιχώσεις. Η ανεύρεση και ανασκαφή του πραγματοποιήθηκε μεταξύ των ετών 1862 και 1895. Το 2003 εκπονήθηκε μελέτη αποκατάστασης του κοίλου και ορίστηκαν επιμέρους αναστηλωτικές επεμβάσεις για τη σταδιακή αποκατάστασή του.

Η αρχιτεκτονική του μνημείου είναι ένα έξοχο δείγμα της κλασσικής περιόδου, με τα εδώλια κατασκευασμένα από καλολαξευμένους ασβεστόλιθους από την πειραϊκή ακτή, ενώ οι θέσεις της πρώτης σειράς, οι προεδρίες, αποτελούν θαυμαστά έργα μαρμαροτεχνίας, με λαξευμένους τους τίτλους των δικαιούχων ιερέων και αξιωματούχων επάνω στον κάθε θρόνο.

Η προσπάθεια που ξεκίνησε το 2003 ο σκηνοθέτης Μιχάλης Κακογιάννης για τη νυκτερινή ανάδειξη των μνημείων της Ακροπόλεως με το φωτισμό των μνημείων του Ιερού βράχου, βάσει των μελετών του Pierre Bideau και του Κώστα Κάπου, συνεχίστηκε με πρωτοβουλία της εταιρείας Philips Ελλάς, η οποία ανέλαβε τη χορηγία για τη μελέτη και πλήρη εγκατάσταση του φωτισμού αναδείξεως του σημαντικού αυτού μνημείου.

Η εκπόνηση της μελέτης και η επίβλεψη των εργασιών ανατέθηκε στο μελετητή φωτισμού Κώστα Κάπο, προκειμένου το φωτιστικό και αισθητικό αποτέλεσμα να είναι σύμφωνο με τη φιλοσοφία του φωτισμού του συνόλου των μνημείων της Ακροπόλεως, τη μελέτη του οποίου είχε εκπονήσει ο ίδιος μελετητής βάσει προτάσεων του Pierre Bideau.

Ο χώρος του αρχαίου θεάτρου παρουσιάζει αρκετές δυσκολίες στο φωτισμό του, παρόμοιες με αυτές που αντιμετωπίστηκαν κατά τη μελέτη και εγκατάσταση του φωτισμού στον αρχαιολογικό χώρο της Ελευσίνας. Συγκεκριμένα, η περιοχή δεν παρουσιάζει ιδιαίτερο ανάγλυφο, δεν περιλαμβάνει κτίρια ή άλλες αρχιτεκτονικές προεξοχές και είναι δύσκολα ορατή από την περίμετρο του αρχαιολογικού χώρου λόγω της παρεμβολής συστάδας δένδρων. Συνεπώς, ο φωτιστής καλείται να βοηθήσει τον θεατή στην «ανάγνωση» του μνημείου από μία απόσταση που συγχέει τα επιμέρους αρχιτεκτονικά χαρακτηριστικά του χώρου αυτού. Ολα αυτά, από την αρχή καθορίζουν ότι το τελικό αποτέλεσμα σε καμμία περίπτωση δεν μπορεί να είναι το ίδιο με αυτό του Παρθενώνα, όπου ήταν δυνατή η ανάδειξη κάθε ενός ξεχωριστά αρχιτεκτονικού μέλους με τη χρήση κατάλληλων προβολέων και πολωτικών φίλτρων.

Ο φωτισμός του χώρου έγινε με 52 προβολείς Decoflood MVF-606 της Philips, με κάτοπτρα ευρείας, μέσης ή στενής δέσμης, ισχύος 150W με λαμπτήρα μεταλλικών αλογονιδίων σε κεραμικό καυστήρα, τύπου CDM-T και αποδιδόμενης απόχρωσης του λευκού φωτός στους 3000 και 4200°Κ. Οι προβολείς αυτοί παραδόθηκαν βαμμένοι σε απόχρωση RAL 1016 από το εργοστάσιο, προκειμένου να ταιριάζουν με την απόχρωση των μαρμάρινων μελών του θεάτρου, και εγκαταστάθηκαν είτε με αντιθαμβωτική περσίδα, είτε με πολωτικό φίλτρο οριζόντιας επέκτασης της φωτεινής δέσμης, ανάλογα με τις ανάγκες του κάθε σημείου. Σε συνεργασία με τους υπεύθυνους αρχιτέκτονες και αρχαιολόγους του χώρου, έγινε η επιλογή 9 σημείων φωτισμού όπου εγκαταστάθηκαν 7 ικριώματα σχήματος «Π» και 2 ιστοί για να φιλοξενήσουν τους προβολείς. Η επιλογή έγινε τόσο με βάση το επιθυμητό φωτιστικό αποτέλεσμα, όσο και τις ιδιαίτερες ανάγκες της αισθητικής του χώρου, έτσι ώστε οι προβολείς να μην είναι ιδιαίτερα ορατοί κατά τις πρωϊνές ώρες και να μην επηρρεάζουν την εικόνα του μνημείου.

Οι οδεύσεις των καλωδίων έγιναν σε μικρό βάθος ώστε να μην προξενηθούν βλάβες σε αρχαία μέλη που βρίσκονται ακόμα στο έδαφος. Παρ’όλα αυτά δόθηκε ιδιαίτερη προσοχή στην επίτευξη μιας λειτουργικά ασφαλούς εγκατάστασης που δεν θα αντιμετωπίσει στο μέλλον προβλήματα μηχανικών καταπονήσεων, καιρικών φθορών ή ηλεκτρολογικών προβλημάτων. Αλλωστε, η προηγούμενη εμπειρία του μελετητή στο φωτισμό ιδιαίτερα σημαντικών αρχαιολογικών χώρων, ήταν αρκετή ώστε η μελέτη να λάβει έγκριση από το Κεντρικό Αρχαιολογικό Συμβούλιο χωρίς προβλήματα ή παρατηρήσεις.

Το τελικό φωτιστικό αποτέλεσμα είναι μία εναλλαγή μεταξύ δεσμών θερμότερου λευκού με δέσμες ψυχρότερου, ώστε να επιτυγχάνεται μία αίσθηση του αναγλύφου του χώρου από απόσταση. Τα σωζόμενα εδώλια του κοίλου του θεάτρου φωτίζονται από λευκό φως στους 4200°Κ που αναδεικνύει το φυσικό χρώμα του μαρμάρου και του ασβεστόλιθου, ενώ η περιοχή του επιθεάτρου που συνορεύει με την ήδη φωτιζόμενη περίμετρο του Ιερού Βράχου φωτίζεται με θερμότερο λευκό φως στους 3000°K.

Τα αναλήμματα των παρόδων του θεάτρου, καθώς και αυτά που βρίσκονται στην Ανατολική και Δυτική πλευρά του φωτίστηκαν τόσο από πολωμένες δέσμες όσο και από απλές, με εναλλαγή των αποχρώσεων του λευκού φωτός, όπου ήταν αναγκαίο για την ανάδειξη του αναγλύφου τους. Επίσης έγινε και γενικός φωτισμός αναδείξεως των υπολειμμάτων από το ιερό του Διονύσου που βρισκόταν στη Νότια πλευρά του θεάτρου. Δυστυχώς, όπως προαναφέρθηκε, το σύνολο του φωτιστικού αποτελέσματος μπορεί να γίνει αντιληπτό σε όλη του την έκταση, μόνο από αεροφωτογραφία, λόγω του σχετικά μικρού αναγλύφου της περιοχής.

Κάθε έργο αυτού του είδους δεν θα μπορούσε να πραγματοποιηθεί χωρίς την ανιδιοτελή συνεργασία πολλών ατόμων. Η πρώην Διευθύντρια της Α' ΕΠΚΑ κα Αλκηστις Χωρέμη είχε την πρωτοβουλία να φωτιστεί ο συγκεκριμένος χώρος. Ο αρχιτέκτων μηχανικός κ. Κωνσταντίνος Μπολέτης της επιτροπής αναστηλώσεως Διονυσιακού Θεάτρου και η αρχαιολόγος κα Σοφία Μοσχονησιώτη της Α’ ΕΠΚΑ ήταν οι βασικοί παράγοντες (μεταξύ πολλών άλλων επιστημόνων) στην τελική διαμόρφωση του έργου, εκ μέρους του Υπουργείου Πολιτισμού, ενώ την εποπτεία του έργου είχε ο νυν Διευθυντής της Α' ΕΠΚΑ Αθηνών κ. Αλέξανδρος Μάντης. Η συμβολή και βοήθεια του ηλεκτρολόγου μηχανικού κ. Σπ. Οικονομόπουλου της ΥΣΜΑ, όπως σε όλα τα προηγούμενα έργα, υπήρξε πολύτιμη και καθοριστική. Τέλος, η αρμονική συνεργασία των κ.κ. Κων. Πεζούλα της Philips Ελλάς και Σωτ. Βλάχου και Ι. Ευαγγέλου της Αλέξανδρος Τεχνική ΑΕ συνέβαλλε στην έντεχνη και ποιοτική ολοκλήρωση των εργασιών.

ΦΩΤΙΣΜΟΣ ΤΩΝ ΜΝΗΜΕΙΩΝ ΤΗΣ ΑΚΡΟΠΟΛΗΣ (Ιούλιος 2004)

Ο λόφος της Ακρόπολης δεσπόζει πάνω από την πόλη των Αθηνών και αποτελεί το χώρο όπου βρίσκονται μερικά από τα σημαντικότερα πολιτιστικά μνημεία της ανθρωπότητας. Οι προσανατολισμοί των μνημείων, κατά τη διάρκεια της ημέρας εκμεταλλεύονται πλήρως το ηλιακό φως για να αναδείξουν τη μοναδική αρχιτεκτονική τους, ενώ η θέση τους τα καθιστά απρόσβλητα από τα φώτα της πόλης τη νύχτα, συνεπώς εδώ και πολλά χρόνια θεωρείται επιβεβλημένος ο φωτισμός του συνόλου του βράχου της Ακρόπολης και των μνημείων της, προκειμένου να αναδεικνύεται η τελειότητα του συνόλου. Οι σύγχρονες τεχνολογίες και τα προϊόντα στο φωτισμό των κτιρίων, επιτρέπουν τον αποτελεσματικότερο φωτισμό των μνημείων της Ακρόπολης.

Παρ’ όλα αυτά, ολόκληρος ο χώρος των μνημείων της Ακρόπολης έχει χαρακτηριστεί ως χώρος Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς και οποιεσδήποτε επεμβάσεις για την εγκατάσταση των φωτιστικών σωμάτων επιβάλλεται να ακολουθούν αυστηρούς κανόνες προκειμένου να μην αλλοιώσουν τη μορφή των μνημείων και να μην προκαλέσουν την παραμικρή φθορά. Το Σωματείο “Οι Φίλοι της Αθήνας”, υπό την προεδρία του σκηνοθέτη Μιχάλη Κακογιάννη, ο οποίος πρώτος οραματίστηκε το φωτισμό των μνημείων αυτών όπως τους αξίζει, ανέλαβε τη χρηματοδότηση όλων των απαραίτητων μελετών για το νυκτερινό φωτισμό των μνημείων της Ακρόπολης (Παρθενώνα, Ερέχθειο, Προπύλαια), για το Ωδείο Ηρώδου Αττικού, για το Ναό του Ηφαίστου (Θησείο) και για το μνημείο Φιλοπάππου. Για την επίτευξη του σκοπού αυτού, εξασφάλισε τις υπηρεσίες του διάσημου Γάλλου φωτιστή Pierre Bideau, γνωστού για το φωτισμό του Πύργου του Άϊφελ στο Παρίσι, καθώς και πλήθους άλλων μνημείων, o οποίος συνέταξε τις προκαταρκτικές προτάσεις του φωτισμού (φάση προμελέτης).

Στη συνέχεια, η Διεύθυνση Η/Μ μελετών του Γραφείου Δοξιάδη και προσωπικά ο Διευθυντής της Κώστας Κάπος, ανέλαβε την εκπόνηση της μελέτης εφαρμογής, βασισμένης στις καλλιτεχνικές προτάσεις του Bideau, αν και στην πορεία οι προτάσεις αυτές διαφοροποιήθηκαν κατά 70% λόγω των ιδιαιτεροτήτων του μνημείου. Η μελέτη είχε ως αντικείμενο τα παρακάτω:

• Προσδιορισμός επακριβών θέσεων τοποθέτησης των προβολέων στα μνημεία, ώστε να μην προσβάλλουν αισθητικά τις όψεις των μνημείων, δεδομένου ότι οι προβολείς που επιλέχθησαν είναι αρκετά ογκώδεις. Για το σκοπό αυτό ο μελετητής ζήτησε ειδικές προδιαγραφές απόχρωσης στους προβολείς, με ειδική παραγγελία στο εργοστάσιο της Philips Γαλλίας (απόχρωση προβολέων RAL 9001).

• Σχεδιασμός ειδικών ανοξείδωτων στηριγμάτων των προβολέων ώστε να μην υπάρχει ο κίνδυνος οποιασδήποτε βλάβης στα μνημεία. Τα στηρίγματα αυτά έπρεπε να είναι αισθητικά αποδεκτά, να μην είναι ορατά από απόσταση, να μην πακτωθούν σε οποιοδήποτε σημείο των μνημείων, να είναι κινητά και να αντέχουν σε ανεμοπιέσεις για ταχύτητες ανέμου πάνω από 160 km/hr.

• Προσδιορισμός της καλωδίωσης των προβολέων, δεδομένου ότι όλα τα καλώδια θα έπρεπε να διέλθουν εμφανώς και χωρίς καμία στήριξη.

• Τροφοδοσία των κυκλωμάτων και αυτοματισμοί έναυσης, έτσι ώστε οι απομακρυσμένοι μεταξύ τους πίνακες τροφοδοσίας να μπορούν να ανάβουν με ασύρματο τηλεχειρισμό. • Σύνταξη προδιαγραφών και παρουσίαση της μελέτης για έγκριση από το Κεντρικό Αρχαιολογικό Συμβούλιο.

Λόγω της μοναδικότητας των μνημείων δεν έπρεπε να υπάρξει καμία μόνιμη επέμβαση, φθορά ή αλλοίωση των χαρακτηριστικών αυτών και συνεπώς, η εγκατάσταση φωτισμού, στο σύνολό της, όφειλε να πληροί τις παρακάτω προϋποθέσεις και κανόνες, όπως αυτοί προσδιορίστηκαν από τον Κ. Κάπο:

• Δεν πρέπει να υπάρξουν εκσκαφές. Επιτρέπεται μόνο η προσωρινή επικάλυψη μερικών καλωδιώσεων με ελεύθερο και σαθρό χώμα εντελώς επιφανειακά.

• Όλες οι καλωδιώσεις οφείλουν να είναι επιφανειακές και τα καλώδια να μη στηρίζονται με μόνιμα μέσα στα αρχιτεκτονικά στοιχεία.

• Οι καλωδιώσεις πρέπει κατά το δυνατόν να κρύβονται πίσω από διάφορα αρχιτεκτονικά στοιχεία ώστε να μην αλλοιώνουν τη μορφή του μνημείου.

• Τα φωτιστικά σώματα πρέπει να στηρίζονται σε κινητές βάσεις, δυνάμενες να αφαιρεθούν ή να μετακινηθούν.

• Τα υλικά που επρόκειτο να χρησιμοποιηθούν δεν θα οξειδώνονται και δεν θα προκαλούν λεκέδες ή άλλες χημικές αντιδράσεις με τα αρχιτεκτονικά στοιχεία των μνημείων.

• Λόγω της επιφανειακής εγκατάστασης του φωτισμού, όλες οι καλωδιώσεις και τα φωτιστικά σώματα πρέπει να βρίσκονται σε σημεία μη προσβάσιμα από τους επισκέπτες του αρχαιολογικού χώρου.

• Αν και προσωρινή, η στήριξη των φωτιστικών σωμάτων πρέπει να είναι επαρκής για την αντιμετώπιση διαφόρων μηχανικών καταπονήσεων που θα μπορούσαν να τα ανατρέψουν (κραδασμούς, ανεμοπιέσεις, τυχαία λακτίσματα κτλ.).

• Μελλοντικά, και μετά την ολοκλήρωση των εργασιών συντήρησης των μνημείων, τα εξωτερικά φωτιστικά σώματα θα πρέπει να μπορούν να επανεγκατασταθούν επάνω σε κάποια μελλοντική μεταλλική περίφραξη του κάθε μνημείου εάν αυτό είναι αποδεκτό από την αρμόδια Αρχαιολογική Υπηρεσία.

Η ιδιαιτερότητα της μελέτης αυτής είναι η χρήση προβολέων πολύ μικρότερης ισχύος, ο καθένας από τους οποίους φωτίζει με ιδιαίτερο τρόπο το κάθε αρχιτεκτονικό στοιχείο ώστε να εξασφαλίζεται η αντίληψη του ανάγλυφου από απόσταση. Επιπλέον, οι εσωτερικές τοιχοποιίες φωτίζονται κατά τρόπο που να δημιουργεί την αίσθηση ενός εσωτερικού φωτός που προέρχεται από τα ίδια τα μνημεία και δεν προσπίπτει σε αυτά.

Έτσι, επιλέχθηκαν για χρήση 3 βασικοί τύποι προβολέων:

•1. Προβολείς για λαμπτήρες μεταλλικών αλογονιδίων με κεραμικό καυστήρα (τύπος CDM-T Philips) απόχρωσης 830 και θερμοκρασίας χρώματος 3000 °Κ (φυσικό λευκό χρώμα) ισχύος 35, 70 ή 150 W. Η θερμοκρασία των 3000 °Κ, η οποία είναι σχετικά χαμηλή, αποσκοπεί στην αποκάλυψη του χρώματος του μαρμάρου.

• 2.Προβολείς λαμπτήρων λευκού νατρίου υψηλής πίεσης (τύπος SDW-T Philips) με θερμοκρασία χρώματος 2500 °Κ (υπόλευκο/κίτρινο), ισχύος 100 W.

• 3.Προβολείς ανοικτής δέσμης, νατρίου υψηλής πίεσης (τύπος SON-T comfort Philips) ισχύος 100, 150 και 250 W, με θερμοκρασία χρώματος 2200 °Κ (ρόζ-πορτοκαλί).

Οι δύο πρώτοι τύποι των προβολέων χρησιμοποιήθηκαν για το φωτισμό των αρχιτεκτονικών στοιχείων του κάθε μνημείου (κίονες, μετόπες, αετώματα κτλ.) και συγκεκριμένων εξωτερικών τοιχοποιιών. Για τη δημιουργία πιο εντυπωσιακού φωτισμού με τονισμό του ανάγλυφου, χρησιμοποιήθηκαν ένας από τους δύο πρώτους τύπους προβολέων σε κάθε κίονα, ώστε το κάθε ορατό τεταρτημόριο να φωτίζεται από διαφορετικό τύπο προβολέα.

Η συγκέντρωση των δεσμών έγινε με ειδικά κρύσταλλα/φακούς (οριζόντιους ή κάθετους εκτατήρες) ώστε η δέσμη να είναι κάθετη κατά μήκος του κάθε κίονα, ή οριζόντια κατά μήκος κάποιας μετόπης. Ορισμένοι μάλιστα προβολείς απαιτούσαν τη χρήση αμμοβολισμένων προστατευτικών κρυστάλλων ώστε να έχουν εντελώς ομοιόμορφο φωτιστικό αποτέλεσμα επάνω σε τοίχους. Ο τρίτος τύπος προβολέα χρησιμοποιήθηκε για το φωτισμό των εσωτερικών τοίχων του κάθε μνημείου (σηκών) έτσι ώστε ο σχετικά χαμηλός φωτισμός και το πορτοκαλί χρώμα να δίνουν την εντύπωση ότι ο ίδιος ο τοίχος φεγγοβολεί ένα εσωτερικό φως που συμβολίζει το αρχαίο πνεύμα που ζει μέσα στα μνημεία αυτά.

Γενικά, υιοθετήθηκε η φιλοσοφία ότι τα μνημεία αυτά την εποχή που κατασκευάστηκαν είχαν ως πιθανό φωτισμό τη φωτιά, συνεπώς κάποιος αντίστοιχος φωτισμός είναι ο πλέον δόκιμος για την αρχιτεκτονική τους.

Εκτός από το φωτισμό των μνημείων, ιδιαίτερη σημασία έχει και ο φωτισμός του Βράχου της Ακρόπολης. Εδώ γίνεται πάλι η χρήση των προβολέων τύπου 1, ημιανοικτής δέσμης, με πρόσπτωση υπό γωνία στο βράχο και στο τείχος, έτσι ώστε αφενός να μη διαταράσσεται το οικοσύστημα της περιοχής που περιλαμβάνει γεράκια, κουκουβάγιες και άλλα αρπακτικά πτηνά και αφετέρου να τονίζεται το ανάγλυφο του ιερού Βράχου και του τείχους της Ακρόπολης. Ιδιαίτερη μέριμνα έχει ληφθεί σε όλα τα μνημεία, ώστε να μην είναι ορατοί από μακριά οι προβολείς ή οι δέσμες τους, αλλά μόνο το φωτιστικό αποτέλεσμα που επιφέρουν στα μνημεία.

Ειδικά για το νότιο τμήμα του Βράχου, το οποίο παρουσιάζει πολύ λιγότερο ανάγλυφο από το βόρειο, χρησιμοποιήθηκαν και αμμοβολισμένα κρύσταλλα, προκειμένου να μη γίνει ο Βράχος πιο φωτεινός από ότι τα ίδια τα μνημεία.

Συνολικά εγκαταστάθηκαν περίπου 800 προβολείς Philips για το φωτισμό των μνημείων, αλλά, παρ’όλα αυτά, η απορροφώμενη ισχύς έχει μειωθεί σημαντικά σε σύγκριση με τους προηγούμενους προβολείς. Μάλιστα, σημειώνεται ότι τόσο το μνημείο του Φιλοπάππου, όσο και ο ναός του Ηφαίστου (Θησείο) φωτίστηκαν για πρώτη φορά από καταβολής τους και το αποτέλεσμα χαρακτηρίστηκε εξαιρετικό.

Ιδιαίτερη μνεία πρέπει να γίνει στον Μιχάλη Κακογιάννη, χωρίς την πρωτοβουλία και το όραμα του οποίου, τίποτα δεν θα είχε πραγματοποιηθεί. Τα μέλη του σωματείου "Φίλοι της Αθηήνας" και ιδιαίτερα η Κυρία Ξένια Καλδάρα εργάστηκαν ανιδιοτελώς και με αφοσίωση, για την επίτευξη του σκοπού, ενώ η βοήθεια και οι οδηγίες του κ. Σπ. Οικονομόπουλου, ηλεκτρολόγου μηχανικού της ΥΣΜΑ (Υπηρεσία Συντήρησης Μνημείων Ακροπόλεως) υπήρξαν πολύτιμες και καθοριστικές.


ΠΡΟΜEΛETH ΦΩTIΣMOY: C.I.E.L. Pierre Bideau S.A. (δεν λειτουργεί πλέον)
ΜEΛETH EΦAPMOΓHΣ: Κώστας Κάπος, Μηχανολόγος Μηχ. M.Sc. ως Διευθυντής Η/Μ μελετών του Γραφείου Δοξιάδη και αποκλειστικός μελετητής του έργου.
EΠIBΛEΨH/ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΕΡΓΟΥ: Κώστας Κάπος
KATAΣKEYH: J&P - ΑΒΑΞ
ΠΡΟΙΟΝΤΑ ΦΩΤΙΣΜΟΥ: PHILIPS ΕΛΛΑΣ Α.Ε.Β.Ε.

ΒΑΣΙΚΕΣ ΑΡΧΕΣ ΓΙΑ ΤΟ ΦΩΤΙΣΜΟ ΜΝΗΜΕΙΩΝ, ΝΑΩΝ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΚΩΝ ΚΤΙΡΙΩΝ

Στην Ελλάδα, ο νυκτερινός φωτισμός για την ανάδειξη των μνημείων της έχει αρχίσει με δειλά βήματα να εξαπλώνεται. Μέχρι σήμερα, αρκούσε η χρήση κάποιων βιομηχανικών προβολέων ανοικτής δέσμης, Νατρίου ή αλογόνου που περισσότερο συνέβαλλαν στη φωτορρύπανση της περιοχής παρά στην ανάδειξη του ίδιου του μνημείου, για να ισχυριστεί κάποιος ότι το ανέδειξε, στην ουσία όμως συμβάλλοντας περισσότερο στη φωτορρύπανση της περιοχής, παρά στην πραγματική ανάδειξη του μνημείου.

Η άσκοπη χρήση χρωμάτων εκεί που δεν πρέπει, η λανθασμένη χρήση ακατάλληλων αποχρώσεων του λευκού (συνήθως με προβολείς πολύ «σκληρού» λευκού σε υλικά με γήινα χρώματα ή με προβολείς χαμηλής χρωματικής απόδοσης όπως αυτοί του Νατρίου) και ο υπερβολικός φωτισμός, είναι κάποια από τα συνηθισμένα λάθη που μπορούν να παραποιήσουν την «ανάγνωση» ενός μνημείου και να αλλοιώσουν την εικόνα που προσπαθεί να δώσει ο μελετητής του φωτισμού του.

Ο φωτιστής λοιπόν πρέπει να έχει κατ’αρχήν ένα κύριο κανόνα που πρέπει πάντοτε να ακολουθεί: ΔΕΝ είναι αυτός ο καλλιτέχνης ή ο αρχιτέκτονας που σχεδίασε το μνημείο και έτσι ΔΕΝ πρέπει να προσπαθεί να δώσει μία στρεβλή εικόνα του μνημείου αυτού, σύμφωνα με τα δικά του πρότυπα. Ο φωτιστής καλείται να πει στον θεατή «κοίταξε το τώρα, το βράδυ, τις ώρες που δεν χάνεται ανάμεσα στον πολεοδομικό ιστό και στο σκληρό φως του Ελληνικού ήλιου... πρόσεξε τη λεπτομέρειά του, το ανάγλυφό του, τα υλικά του... δες το πως ξεχωρίζει μέσα στο σκοτάδι... συνειδητοποίησε τη μοναδικότητά του, έτσι όπως σου την παρουσιάζω». Συνεπώς, ο προβολέας ή ο φωτιστής ΔΕΝ πρέπει να είναι οι πρωταγωνιστές. Το μνημείο μόνο έχει αυτό το ρόλο. Κάθε τι άλλο που αποσπά το βλέμμα του θεατή από τον πρωταγωνιστή, είναι περιττό και ακατάλληλο.

Ποιά είναι λοιπόν τα βήματα για να πετύχουμε ένα καλό αποτέλεσμα; Η σύγχρονη τεχνολογία μας έχει δώσει πάρα πολλά και αποτελεσματικά εργαλεία με τη μορφή εξειδικευμένου λογισμικού για το φωτορρεαλισμό, καθώς επίσης προβολέων και ειδικών λαμπτήρων που θα βοηθήσουν ένα φωτιστή να πραγματοποιήσει την εικόνα που έχει μέσα του για το φωτισμό κάποιου μνημείου. Χαρακτηριστικά, τα τελευταία χρόνια έχουν παρουσιαστεί στην αγορά πολλά προϊόντα που συνέβαλλαν στην επίτευξη εντυπωσιακών αποτελεσμάτων στο φωτισμό των μνημείων:

• Προβολείς αποκλειστικά εξειδικευμένους στον αρχιτεκτονικό φωτισμό, όπως οι προβολείς Decoflood, Pompeii και ArenaVision της Philips ή οι Woody της iGuzzini και αντίστοιχοι πολλών άλλων εταιρειών, που παράγονται σε ποικιλία φωτιστικών δεσμών και τύπων λαμπτήρων.
• Λαμπτήρες εξαιρετικής χρωματικής απόδοσης και μεγάλης απόδοσης σε lumen/watt ισχύος, όπως οι White SON, CDM-T, MHN-LA και SON-T Comfort της Philips, η οποία με τη συνεχή έρευνα στον τομέα του φωτισμού από ερευνητικά κέντρα όπως το Philips-LAC (Light Application Center) της Lyon στη Γαλλία έχει προσφέρει εντυπωσιακά αποτελέσματα.
• Ειδικά φίλτρα για τις δέσμες των προβολέων, όταν το αποτέλεσμα που θέλουμε να έχουμε είναι ειδικών απαιτήσεων λόγω του σχήματος του αρχιτεκτονικού στοιχείου που θέλουμε να φωτίσουμε.
• Τεχνολογία LEDs που επιτρέπει με πολύ μικρή κατανάλωση ρεύματος την επίτευξη εντυπωσιακών φωτιστικών εφφέ, όπως είναι εμφανές στις καπνοδόχους και τις εγκαταστάσεις του παλιού εργοστασίου φωταερίου στο Γκάζι.

Ομως, η επιλογή όλων αυτών των στοιχείων θα πρέπει νά γίνει με συγκεκριμένες παραμέτρους. Ας συζητήσουμε λοιπόν κάποιες από αυτές, αναφερόμενοι ειδικά στα μνημεία, τα οποία αποτελούν μία εξειδικευμένη και απαιτητική κατηγορία. H εμπειρία του συντάκτη στο φωτισμό μνημείων όπως αυτά του Παρθενώνα, του Φιλοπάππου, της Ελευσίνας, του θεάτρου του Διονύσου, του λόφου του Λυκαβηττού, ιερών ναών, κάστρων κλπ, του επιτρέπει να συνοψίσει το θέμα σε κάποιους βασικούς κανόνες που πρέπει κατά τη γνώμη του να τηρούνται:

1. Είνα εύκολο να τοποθετήσουμε ένα προβολέα επάνω στο κτίριο που δεν έχει στεγνώσει ακόμα η μπογιά του, αλλά όχι επάνω σε ένα μνημείο. Δεν διατηρήθηκε το μνημείο αυτό επί 500, 1000 ή 2500 χρόνια για να ανοίξουμε τρύπες σε αυτό ή να τοποθετήσουμε υλικά που η διάβρωσή τους θα καταστρέψει τα δομικά υλικά του. Κάθε εγκατάσταση φωτισμού λοιπόν, πρέπει να είναι 100% αναστρέψιμη και να μην προσβάλλει την ακεραιότητα του ίδιου του μνημείου, το οποίο θα είναι εκεί πολύ μετά από την σημαντική (για εμάς) εγκατάσταση φωτισμού.
2. Ο φωτισμός αναδεικνύει και δεν επιβάλλεται. Πρωταγωνιστής εξακολουθεί να είναι το μνημείο, όπως συνέβαινε επί αιώνες. Οι επισκέπτες του δεν θέλουν να βλέπουν τους προβολείς, αλλά το ίδιο το αντικείμενο του φωτισμού. Είναι λοιπόν απαραίτητη η διακριτική εγκατάσταση των προβολέων αυτών, όπως και ο χρωματισμός του κελύφους τους σε χρώματα «παραλλαγής» ώστε να μην αλλοιώνουν την εικόνα κατά τις πρωινές ώρες. Το ίδιο πρέπει να συμβαίνει και με τα στηρίγματα και τις καλωδιώσεις, δεδομένου ότι τις περισσότερες φορές δεν είναι δυνατόν να τις κρύψουμε, μια και οι εκσκαφές απαγορεύονται. Επιπλέον, όπου απαιτείαι, τα στηρίγματα θα πρέπει να κατασκευάζονται από χημικά αδρανές υλικό (π.χ. ανοξείδωτο χάλυβα) προκειμένου να μην διαβρωθούν με τρόπο που θα προκαλέσει ζημιές στο μνημείο.
3. Σύμφωνοι, ο Παρθενώνας ήταν στην αρχαιότητα βαμμένος με πολλά και χαρούμενα χρώματα, αλλά ας μην προσπαθήσουμε να τον ξαναβάψουμε με έγχρωμους προβολείς. Το καλύτερο αισθητικό αποτέλεσμα επιτυγχάνεται συνήθως με ένα λαμπτήρα υψηλής χρωματικής απόδοσης σε όλο το ορατό φάσμα του φωτός και σε αποχρώσεις του λευκού ανάμεσα στους 2600 και τους 4200°Κ, για να αναδείξουμε την αληθινή φύση των δομικών υλικών ενός μνημείου. Ετσι, για «ζεστό» λευκό θα προτιμήσουμε ένα λαμπτήρα White SON στους 2600°Κ, για ουδέτερο λευκό επιλέγουμε έναν λαμπτήρα CDM 830 στους 3000°Κ, ενώ για πιό έντονο λευκό ο CDM 942 αποδίδει 4200°Κ. Δεν συνιστάται η χρήση «ψυχρότερων» αποχρώσεων του λευκού σε κλασσικά κτίρια. Παρ’όλα αυτά, όταν είναι απαραίτητη η χρήση κοντράστ με χρυσό-πορτοκαλί χρώμα (όπως εφαρμόσαμε στα μνημεία του Παρθενώνα), η χρήση του SON-T Comfort στους 2100°Κ είναι η πλέον ενδεδειγμένη.
4. Ενας προβολέας στην πόλη μπορεί να χάνεται και ένα κερί στην ύπαιθρο μπορεί να φαίνεται από χιλιόμετρα μακρυά. Η ένταση του φωτισμού λοιπόν πρέπει να είναι προσαρμοσμένη στα δεδομένα του περιβάλλοντος, ώστε να προβάλλεται το ανάγλυφο του μνημείου από απόσταση. Γι’αυτό το λόγο, οι φωτιστές που βασίζονται υπερβολικά στα φωτορρεαλιστικά μοντέλλα των υπολογιστών τους είναι καταδικασμένοι να αποτύχουν αν δεν έχουν την κατάλληλη εμπειρία ή δεν κάνουν κάποιες δοκιμές στην πορεία της εκπόνησης της μελέτης τους. Γενικά, είναι προτιμότερο να υποφωτίσουμε ελαφρά ένα αρχιτεκτονικό στοιχείο, παρά να το κάνουμε υπερβολικά λαμπερό.
5. Ο φωτισμός δεν πρέπει μόνο να αναδεικνύει αλλά και να κρύβει. Η σκίαση είναι τό ίδιο σημαντική με τη φωτισμένη επιφάνεια και για αυτό ακριβώς το λόγο η χρήση πολλών προβολέων ανοικτής δέσμης μέχρι σήμερα προκαλούσε μία δισδιάστατη «ανάγνωση» αντί να δίνει στο θεατή την αίσθηση του αναγλύφου.
6. Συνήθως, μαζί με το μνημείο ο φωτιστής πρέπει να λαμβάνει υπόψη και το ανάγλυφο του περιβάλλοντος χώρου. Οταν το ανάγλυφο αυτό είναι έντονο, προσπαθούμε να δώσουμε «δραματικούς» τόνους στη φωτοσκίαση (όπως στη Β πλευρά του Ιερού Βράχου), ενώ όταν πρόκειται για επίπεδη επιφάνεια, προσπαθούμε να «απαλύνουμε» το φωτιστικό αποτέλεσμα (Ν πλευρά). Ενα απλό αμμοβολισμένο γυαλί μπροστά από τον προβολέα μπορεί να κάνει θαύματα στην αφαίρεση των φωτεινών κηλίδων επάνω σε μία επίπεδη επιφάνεια.
7. Σημαντικό ρόλο παιζει και η χρήση των διαφόρων φίλτρων που πρέπει να χρησιμοποιηθούν. Αν δεν μας επιτρέπεται η τοποθέτηση ενός προβολέα κάτω ακριβώς από ένα κίονα, το ίδιο αποτέλεσμα μπορεί να επιτευχθεί με χρήση πολωτικού φίλτρου κάθετης δέσμης από κάποια απόσταση.
8. Ιδιαίτερη σημασία έχει η φύση των υλικών που καλείται ο φωτιστής να αναδείξει. Κάποια από αυτά είναι πιο «γήινα» (όπως τα παλιά μάρμαρα, ασβεστόλιθοι, πορόλιθοι, κεραμικά) και απαιτούν πιο ζεστές αποχρώσεις του λευκού (2600°-3000°Κ), ενώ κάποια άλλα (όπως γκρίζος γρανίτης, σχιστόλιθοι και πετρώματα σε αποχρώσεις του γκρί) απαιτούν τη χρήση ελαφρώς ψυχρότερων αποχρώσεων του λευκού (4200°Κ). Παρ’όλα αυτά, ο φωτιστής μπορεί να «παίξει» με τις αποχρώσεις του λευκού όταν θέλει να τραβήξει την προσοχή του θεατή σε κάποιο ιδιαίτερο αρχιτεκτονικό στοιχείο, ή γλυπτό του μνημείου, φωτίζοντας το με ψυχρότερο λευκό για να ξεχωρίζει.
9. Ο τονισμός του αναγλύφου είναι σημαντικός. Ο θεατής πρέπει να αντιλαμβάνεται τον όγκο του μνημείου από απόσταση. Η χρήση διασταυρούμενων δεσμών διαφορετικών αποχρώσεων του λευκού φωτός μπορεί να βοηθήσει σημαντικά προς αυτή την κατεύθυνση.
10. Σε κάθε περίπτωση, η φωτορρύπανση πρέπει να αποφεύγεται. Ο νυκτερινός φωτισμός μπορεί να διαταρράξει το οικοσύστημα της περιοχής, έτσι, ο φωτιστής δεν πρέπει να μεταχειρίζεται το υπο μελέτη αντικείμενο σαν να ήταν γήπεδο ποδοσφαίρου. Ο διακριτικός φωτισμός χαμηλής έντασης είναι πολύ προτιμότερος από τη χρήση υπερβολικού αριθμού φωτεινών πηγών. Δυστυχώς, στη χώρα μας τις περισσότερες μελέτες φωτισμού εξακολουθούν να τις εκπονούν προμηθευτές φωτιστικών, με αποτέλεσμα η τάση τους να επιτύχουν μία καλή πώληση υπερισχύει του αισθητικού τους κριτηρίου.
11. Ο φωτιστής πρέπει πάντοτε να φροντίζει και για την επιροή που μπορεί να έχει ο περιβάλλων φωτισμός στο μνημείο και (ει δυνατόν) να απομακρύνει τους ιστούς οδοφωτισμού που μπορούν να καταστρέψουν το τελικό φωτιστικό αποτέλεσμα. Εάν αυτό δεν είναι εφικτό, τότε ο φωτισμός του περιβάλλοντος χώρου πρέπει να επανασχεδιαστεί προκειμένου να ελαχιστοποιηθεί ο οριζόντια ακτινοβολία των ιστών οδοφωτισμού.

Οι παραπάνω κανόνες ίσως μπορούν να βοηθήσουν τον μη εξειδικευμένο αναγνώστη να καταλάβει από μόνος του και τα λάθη που γίνονται καθημερινά σε εγκαταστάσεις φωτισμού διαφόρων μνημείων στην Ελλάδα. Συνεχώς γινόμαστε μάρτυρες των αποτελεσμάτων αυτών των σφαλμάτων, αντικρύζοντας θαυμάσια κτίρια και μνημεία φωτισμένα με σκληρό λευκό ή πορτοκαλί φως, με εξαφανισμένη την αίσθηση του αναγλύφου τους και με τονισμένη τη γοτθική νοοτροπία του φωτιστή τους. Χαρακτηριστικά είναι τα αποτελέσματα στο φωτισμό μεγάλων και σημαντικών ιστορικών κτιρίων και μνημείων στο κέντρο της Αθήνας από αυτοχρισθέντες φωτιστές που απλά φρόντισαν να φορτώσουν τα μνημεία αυτά με προϊόντα συγκεκριμένων οίκων χωρίς να έχουν ιδέα για το τελικό αισθητικό αποτέλεσμα.

Η διαδικασία του φωτισμού ενός σημαντικού κλασσικού, ελληνιστικού ή μεσαιωνικού μνημείου, όπως ήταν αυτά που ο συντάκτης είχε την τύχη να ασχοληθεί κατά τα τελευταία χρόνια, μόνος ή σε συνεργασία με τον Pierre Bideau, είναι μία μοναδική εμπειρία. Νοιώθει κανείς σαν να μένει μόνος, παρέα με αυτά τα αναντικατάστατα δημιουργήματα της παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομίας, και αναλαμβάνει να τους συμπεριφερθεί με το σεβασμό και το δέος που τους αρμόζει. Δεν είναι πλέον αυτά τα υπό μελέτην αντικείμενα, αλλά ο ίδιος ο φωτιστής τους. Είναι τελείως διαφορετικό να προσπαθεί κάποιος να φωτίσει αποτελεσματικά ένα trendy μπαράκι, το λόμπυ ενός ξενοδοχείου ή τη βιτρίνα ενός μοντέρνου πολυκαταστήματος από το να στρέφει τον προβολέα του επάνω σε μία Καρυάτιδα και να προσπαθεί να αναδείξει την πλαστικότητα και τη χάρη της, μόνος μαζί της, στις 3 το πρωί, σαν να προετοιμάζει μία μεγάλη ντίβα να υποδεχτεί το κοινό της. Τότε καταλαβαίνει κανείς ότι κανένα φωτορρεαλιστικό λογισμικό δεν θα μπορέσει ποτέ να υποκαταστήσει την ανθρώπινη φαντασία και εμπειρεία και κανένα πολωτικό φίλτρο δεν θα μπορέσει να βελτιώσει κάτι που αγγίζει την τελειότητα εδώ και 25 αιώνες. Το μόνο λοιπόν που του μένει είναι να το βοηθήσει να δώσει τη δική του παράσταση, απλά τονίζοντας αυτά που ήδη ενυπάρχουν σε αυτό.

Η χώρα μας έχει να προστατέψει και να αναδείξει μία εξαιρετικά πλούσια πολιτιστική κληρονομία. Υπάρχουν χιλιάδες κάστρα, αρχαίοι ναοί, μεσαιωνικά κτίσματα, τείχη, βυζαντινοί ναοί και γλυπτά που μπορούν και πρέπει να αναδειχθούν κατά τον ίδιο τρόπο που έχει γίνει σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες με πολύ λιγότερο σημαντικά μνημεία από τα δικά μας. Με δεδομένη την οικονομική δυσπραγία που ταλανίζει το δημόσιο τομέα, πολλές φορές ο φωτισμός ενός μνημείου ακούγεται σαν τον γνωστό «φερετζέ της Μαριορής» σε σύγκριση με τα καθημερινά οικονομικά προβλήματα που καλείται η εκάστοτε κυβέρνηση να επιλύσει. Ας μην ξεχνάμε άλλωστε ότι ένας μόνο ειδικός προβολέας μπορεί να κοστίζει από 350 έως και 1500 ευρώ, γεγονός που καθιστά μία αποτελεσματική εγκατάσταση αρχιτεκτονικού φωτισμού, ιδιαίτερα δαπανηρή. Παρ’όλα αυτά, διάφορες μη κυβερνητικές οργανώσεις, σύλλογοι και ιδρύματα έχουν αρχίσει να δραστηριοποιούνται για να καλύψουν αυτό το κενό, με χαρακτηριστική περίπτωση το σκηνοθέτη Μιχάλη Κακογιάννη και το σωματείο «Οι Φίλοι της Αθήνας», δίχως των οποίων τις εντατικές προσπάθειες δεν θα είχαμε την ευκαιρία να αντικρύζουμε την Ακρόπολη όπως έχει φωτιστεί μετα τον Ιούλιο του 2004, ή την εταιρεία ΤΙΤΑΝ ΑΕ που ανέλαβε τη χορηγία του φωτισμού του αρχαιολογικού χώρου της Ελευσίνας που ολοκληρώθηκε τον Ιούλιο του 2005 και την εταιρεία Philips Ελλάς ΑΕΒΕ που χρηματοδότησε την υλοποίηση του φωτισμού του αρχαίου Διονυσιακού Θεάτρου, στους πρόποδες της Ακροπόλεως. Ας ελπίσουμε λοιπόν, ότι αυτό το παράδειγμα θα το μιμηθούν στο μέλλον περισσότεροι πολιτιστικοί και δημοτικοί φορείς στη χώρα μας για να μπορέσουμε να φωτίσουμε τα μνημεία μας όπως τους αξίζουν.

ΦΩΤΙΖΟΝΤΑΣ ΕΝΑ ΔΑΣΟΣ ΑΠΟ ΓΛΥΠΤΑ (Συλλογή Simon Spierer στην Αθηναϊδα, Φεβρουάριος 2008)

Στις 6 Φεβρουαρίου 2008, στον πολιτιστικό πολυχώρο «Αθηναϊς» στο Βοτανικό, εγκαινιάστηκε από την υπουργό Εξωτερικών κυρία Ντόρα Μπακογιάννη η έκθεση της συλλογής γλυπτών του Simon Spierer, «Ενα Δάσος Γλυπτών», που για πρώτη φορά ξεκίνησε το ταξίδι της από το Hessisches Landesmuseum του Darmstadt για να εκτεθεί σε πολλές μεγάλες πόλεις ανά τον κόσμο.

«Δεν μπορώ να φανταστώ τη ζωή χωρίς την τέχνη», δήλωνε ο διεθνούς εμβέλειας καπνέμπορος, ο οποίος γεννήθηκε το 1926 στην Τεργέστη, από αυστρο-ουγγρική εβραϊκή οικογένεια. Έχασε τον πατέρα του σε πολύ νεαρή ηλικία, ενώ η μητέρα του και η αδελφή του διώχθηκαν και φυλακίστηκαν στο Bergen-Belsen μέχρι το τέλος του πολέμου. Εκείνος απέδρασε στην Ελβετία με τη γιαγιά του και αργότερα δημιούργησε περιουσία στη Βιρτζίνια των ΗΠΑ ασχολούμενος με τα καπνά.
Μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο άρχισε να συλλέγει έργα ζωγραφικής και άνοιξε γκαλερί στη Γενεύη. Μετά το θάνατο της γυναίκας του, δεν δίστασε να πουλήσει όλους τους πολύτιμους πίνακες που είχε στην κατοχή του για να στραφεί στη γλυπτική. Μάζεψε έργα των μεγαλύτερων διεθνών γλυπτών και κάποια στιγμή συνειδητοποίησε ότι έμοιαζαν με δένδρα. Τα τοποθετούσε μάλιστα μέσα στο σαλόνι του σπιτιού του με τέτοιο τρόπο, ώστε να πρέπει ο επισκέπτης να περνά προσεκτικά ανάμεσά στους.
Mετά το θάνατό του, και σύμφωνα με τις επιθυμίες του, η συλλογή γλυπτών δωρήθηκε στο Hessisches Landesmuseum του Darmstadt. Οι επισκέπτες έχουν την ευκαιρία να δουν εξαιρετικά γλυπτά με τις υπογραφές των Brancusi, Gonzalez, Arp, Ernst, Henry Moore, Fontana, Giacometti, Bourgeois, Armitage, Croissant, Takis, Τrubbiani, Fernagu, Pan, Bill, Pomodoro, DePury, κ.ά.
Είναι φιλοτεχνημένα από διαφορετικά υλικά, σε ποικίλες διαστάσεις, αλλά έχουν όλα κάτι κοινό: τη λιγνή κορμοστασιά. Ακριβώς απέναντί τους είναι ένας πίνακας του Αντι Γουόρχολ όπου ο συλλέκτης ποζάρει ανάμεσα στα δύο αγαπημένα του σκυλιά ράτσας λεβριέ. Ο πίνακας αυτός ήταν η αφορμή για το ξεκίνημα μιας μεγάλης φιλίας με τον Γουόρχολ, με τον οποίο γνωρίστηκε από κοντά, όταν του ζήτησε να ζωγραφίσει τα δύο του τετράποδα.

Οταν έγινε γνωστό ότι η έκθεση θα ταξιδέψει σε πολλές ευρωπαϊκές πρωτεύουσες, οι ιδρυτές και ιδιοκτήτες της Αθηναϊδας, κα Μαριλένα Μαμιδάκη-Κοκκινέα και κος Νάσος Κοκκινέας κατέβαλλαν προσπάθειες προκειμένου η έκθεση να φιλοξενηθεί στον πολιτιστικό πολυχώρο που έχουν δημιουργήσει με κόπο και μεράκι, εδώ και μία σχεδόν δεκαετία, στο Βοτανικό. Στην Αθήνα, μία (ηθελημένα χαοτική) διάταξη παρόμοια με αυτή που είχε ο συλλέκτης στο σαλόνι του σπιτιού του, δεν ήταν εφικτή, κυρίως για λόγους ασφαλείας των γλυπτών από τις εκατοντάδες των επισκεπτών που θα συνωστίζονταν στο χώρο. Ωστόσο, η έκθεση που επιμελήθηκε ο γνωστός τεχνοκριτικός και ιστορικός τέχνης Τάκης Μαυρωτάς στην Αθηναΐδα δεν χάνει τίποτα από τη μαγεία της.
Το φωτισμό των γλυπτών επιμελήθηκε ο σύμβουλος φωτισμού Κώστας Κάπος, προκειμένου να επιτευχθεί ένα αποτέλεσμα που θα εξασφάλιζε την υποβλητική ατμόσφαιρα που αρμόζει σε μία τέτοια συλλογή έργων τέχνης παγκόσμιας φήμης. Ο κ. Κάπος συμμετέχοντας στην προσπάθεια των ιδρυτών της Αθηναϊδας να φέρουν τα σημαντικά αυτά γλυπτά πιο κοντά στο Αθηναϊκό κοινό, προσέφερε τις υπηρεσίες του δωρεάν, ενώ η εταιρεία Diathlasis, μέσω του εκ των ιδιοκτητών της κ Π. Ιωαννίδη, χορήγησε τα φωτιστικά σώματα της iGuzzini που ήταν απαραίτητα για την ολοκλήρωση της εγκατάστασης φωτισμού.
Ο φωτισμός μιας τέτοιας έκθεσης παρουσιάζει πολλές προκλήσεις. Η ποικιλία των γλυπτών και των υλικών που έχουν χρησιμοποιηθεί (μπρούτζος, χαλκός, οξειδωμένο σίδερο, plexi-glass, ξύλο, ανοξείδωτος χάλυβας κλπ) απαιτεί ξεχωριστή θεώρηση του κάθε γλυπτού. Αλλο γλυπτό απαιτεί έντονο και σημειακό φωτισμό, άλλο διάχυτο φωτισμό και άλλο φωτισμό σε συγκεκριμένες γωνίες ώστε να αποκαλύπτεται η υφή και το ανάγλυφο του υλικού του. Οταν μάλιστα η διάταξη που επελέχθηκε από τον Τάκη Μαυρωτά έχει σκοπό να μεγιστοποιήσει το αισθητικό αποτέλεσμα και τις θεματικές ενότητες, ο φωτιστής καλείται να εφαρμόσει μία πλειάδα διαφορετικών λύσεων φωτισμού ανάδειξης σε γλυπτά που βρίσκονται πολύ κοντά το ένα στο άλλο στον ίδιο χώρο.
Για την επίτευξη αυτού του στόχου επελέγησαν οι προβολείς τριφασικής universal ράγας Tecnica της iGuzzini, κυρίως στενής δέσμης λόγω του μεγάλου ύψους των χώρων, εξοπλισμένοι με λαμπτήρα αλογόνου 90W και δυνατότητα dimming και αυξομείωσης του εύρους της δέσμης τους, καθώς και φωτιστικά σώματα spot αλογόνου στα 12V. Είναι αυτονόητο ότι οποιαδήποτε θεωρητική λύση επί χάρτου θα είχε αποτύχει. Το όλο εγχείρημα απαιτούσε συνεχές και επίπονο ανεβοκατέβασμα του φωτιστή στις σκάλες, μέχρι να επιτευχθεί το ιδανικό αποτέλεσμα για κάθε ένα γλυπτό ξεχωριστά. Η διάταξη των χώρων, με τις ψηλοτάβανες αίθουσες αποδείχθηκε ιδανική για την επίτευξη του επιθυμητού αποτελέσματος, αλλά μάλλον κουραστική για τα γόνατα του γράφοντος. Ελπίζουμε ότι το τελικό αποτέλεσμα δικαίωσε τόσο εμάς, όσο και τα υπέροχα γλυπτά που εκτίθενται.
Θερμές ευχαριστίες απευθύνονται από τον γράφοντα στο Νάσο Κοκκινέα, τον Τάκη Μαυρωτά και τον αρχιτέκτονα και σύμβουλο χρωματισμού Γιάννη Μπαβαρέζο για τη βοήθεια και την αμέριστη συμπαράστασή τους.

Κώστας Κάπος
CKLD – Architectural Lighting Consultants
kapos@tee.gr

YΓ. Για να ευλογήσουμε λιγάκι τα γένια μας, οι υπεύθυνοι επιστήμονες του Γερμανικού μουσείου παραδέχτηκαν ότι ο τρόπος που παρουσιάστηκαν και φωτίστηκαν στην "Αθηναϊδα" ήταν κατά πολύ καλύτερος και πιο εντυπωσιακός από αυτόν που παρουσιάζονται στη μόνιμη έκθεσή τους στο μουσείο του Darmstadt. Πάντα είναι ευχάριστο να ακούς καλά λόγια...

ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΕΚΘΕΣΗΣ:

Πολυχώρος "Αθηναΐς"
http://www.athinais.com.gr/
Καστοριάς 34-36, 10447 Αθήνα (Βοτανικός)
tel:+30-210-3480000
fax:+30-210-3480007
athinais@athinais.com.gr

Eπιμέλεια Εκθεσης: Τάκης Μαυρωτάς

Χορηγοί

Club Hotel Casino Loutraki
Cosmote
Diathlasis SA
Johnnie Walker Green Label
Kintec AE
Sony Hellas
Αύρα, Φυσικό Μεταλλικό Νερό
Κωνσταντίνος Κάπος - Σύμβουλος φωτισμού

Χορηγοί Επικοινωνίας

ANT1 Group
Αττικό Μετρό

ΦΩΤΙΖΟΝΤΑΣ ΤΑ ΕΛΕΥΣΙΝΙΑ ΜΥΣΤΗΡΙΑ (Ιούλιος 2005)

Ο αρχαιολογικός χώρος της Ελευσίνας είναι από τους σπουδαιότερους της σύγχρονης Ελλάδας και από τους ιερότερους της αρχαιότητας. Τα Ελευσίνια Μυστήρια ήταν μία διαδικασία μύησης για λίγους και εκλεκτούς Ελληνες και το πραγματικό περιεχόμενό τους εξακολουθεί και παραμένει άγνωστο. Κάθε έτος, στη γιορτή των Παναθηναίων, μία ιερή πομπή ξεκινούσε από την Αθήνα και μέσω της Ιεράς Οδού κατέληγε σε αυτόν ακριβώς το χώρο, όπως άλλωστε απεικονίζεται και στα γλυπτά του Παρθενώνα. Κατά τη σύγχρονη εποχή, το θαυμαστό Θριάσιο Πεδίο και ο πανέμορφος Σαρωνικός Κόλπος υποβαθμίστηκαν σε μεγάλο βαθμό. Η όμορφη πολη της Ελευσίνας, για δεκαετίες παρέμενε μία οικολογικά και οικιστικά υποβαθμισμένη εργατούπολη με δεκάδες βιομηχανίες, διυλιστήρια, ναυπηγεία, αποθήκες και μάντρες να την περικυκλώνουν ασφυκτικά. Η βραβευμένη ταινία/ντοκυμαντέρ «Αγέλαστος-Πέτρα» παραθέτει με εικαστική αρτιότητα και συγκινησιακή φόρτιση τις αλληλένδετες ιστορίες της πόλης και των αρχαίων της κατά τη διάρκεια αυτών των δεκαετιών. Τα τελευταία χρόνια όμως, έχει υπάρξει μία σημαντική ποιοτική αναβάθμιση στην πόλη της Ελευσίνας. Ο Σαρωνικός δεν είναι πια ο νεκρός βούρκος των δεκαετιών ‘70 και ‘80. Η τοπική αυτοδιοίκηση και το κράτος έχουν επιδοθεί στη βελτίωση των συνθηκών διαβίωσης των κατοίκων του Θριασίου, οι ρυπογόνες βιομηχανίες απομακρύνονται σταδιακά, η παραλία της πόλης έχει ζωντανέψει ξανά και πλέον η Ελευσίνα αποτελεί ένα ελκυστικό προορισμό αναψυχής για τους εντός των τειχών Αθηναίους.

Κάποιες μεγάλες επιχειρήσεις της περιοχής προσπαθούν να ανταποδώσουν στην κοινωνία της Ελευσίνας τη φιλοξενία που απολάμβαναν όλα αυτά τα χρόνια. Μέσα στα πλαίσια αυτά, η εταιρεία τσιμέντων ΤΙΤΑΝ ΑΕ που ξεκίνησε τη δραστηριότητά της μόλις λίγες εκατοντάδες μέτρα μακριά από τον αρχαιολογικό χώρο, μεταξύ άλλων κοινωνικών δραστηριοτήτων και χορηγιών της προς την πόλη της Ελευσίνας, προσφέρθηκε να αναλάβει την πλήρη χορηγία για τον φωτισμό ανάδειξης του σημαντικού αυτού αρχαιολογικού χώρου, προς τιμήν του ιδρυτή και τέως προέδρου της Λεωνίδα Κανελλόπουλου.

Για το σκοπό αυτό, ο Διευθύνων Σύμβουλος της ΤΙΤΑΝ ΑΕ κ. Παπαλεξόπουλος εξασφάλισε τις υπηρεσίες του διεθνούς φήμης Γάλλου φωτιστή κ. Pierre Bideau για τη σύνταξη της προμελέτης και των προτάσεων φωτισμού. Η προμελέτη αυτή εγκρίθηκε από το Κεντρικό Αρχαιολογικό Συμβούλιο και το ΥΠ.ΠΟ. το 2004 και ο συνεργάτης του κ. Bideau, μηχανολόγος μηχανικός M.Sc. Κώστας Κάπος ανέλαβε να συντάξει την τελική μελέτη εφαρμογής, βάσει της οποίας θα εκτελείτο το έργο, όπως ακριβώς έγινε και για το έργο του φωτισμού των μνημείων της Ακροπόλεως. Το συγκεκριμένο εγχείρημα είχε αρκετές ιδιαιτερότητες, σε σύγκριση με το φωτισμό των μνημείων της Ακροπόλεως. Η περιοχή, στο πέρασμα των αιώνων, ήταν εκτεθειμένη και προσβάσιμη από πολύ περισσότερους ανθρώπους και συνεπώς απροστάτευτη, μην έχοντας την τύχη να είναι τοποθετημένη επάνω σε ένα βράχο, όπως της Ακρόπολης. Οι ζημιές λοιπόν που υπέστη μέσα στους αιώνες, δεν άφησαν κανένα ακέραιο κτίσμα που θα μπορούσε να αναδειχθεί με το νυκτερινό φωτισμό. Επιπλέον, οι ανασκαφές στη γύρω περιοχή έχουν αποκαλύψει πλήθος ευρημάτων (αρχιτεκτονικά μέλη, σαρκοφάγους κλπ) τα οποία έχουν μεταφερθεί μέσα στον αρχαιολογικό χώρο για προστασία.

Η δουλειά του φωτιστή είναι να τραβήξει το μάτι του θεατή σε κάποια συγκεκριμένα στοιχεία που αναδεικνύουν ένα κτίριο ή ένα τοπίο και να του επιτρέψουν να κάνει τη δική του «ανάγνωση» με βάση τα προσωπικά του αισθητικά κριτήρια. Ομως, στη συγκεκριμένη περίπτωση, ο αρχαιολογικός χώρος της Ελευσίνας είναι μία επίπεδη (σχεδόν) έκταση, διάσπαρτη με αρχιτεκτονικά μέλη, που από επάνω της δεσπόζει ο λόφος με το Πλουτώνειο Σπήλαιο και το ιστορικό εκκλησάκι με το καμπαναριό. Eνας επιλέον παράγων που έπρεπε να ληφθεί υπόψη ήταν η (εύλογη) απαίτηση των αρχαιολόγων να μην υπάρχουν καλώδια μέσα στο χώρο ο οποίος υπόκειται σε συνεχείς ανασκαφές. Συνεπώς, η μελέτη του φωτισμού θα βασιζόταν στην παρακάτω φιλοσοφία:

• Ο φωτισμός του χώρου θα γινόταν από την περίμετρο με επιλογή κάποιων σημείων όπου θα εγκαθίσταντο ομάδες προβολέων

• Θα χρησιμοποιούνταν δύο τύπων διασταυρούμενες φωτεινές δέσμες, η μία με σχετικά «ψυχρό» λευκό φως (4200°Κ) και η άλλη με πιό «θερμό» (3000°Κ). Με αυτό τον τρόπο, κάθε αρχιτεκτονικό μέλος θα φωτιζόταν με διαφορετικής απόχρωσης λευκό φως από 2 πλευρές, αναδεικνύοντας έτσι το ανάγλυφό του στο θεατή.

• Ο φωτισμός θα είχε στόχο να προσφέρει εικόνα στο θεατή που κινείται εξωτερικά από την περίμετρο του Αρχαιολογικού χώρου, διαφορετικά θα είναι εκτυφλωτικός σε κάποιον επισκέπτη που θα βρεθεί μέσα στο χώρο αυτό.

• Ο φωτισμός θα είχε στόχο την ανάδειξη του αρχαιολογικού χώρου στο σύνολό του (έκτασης περίπου 35 στρεμμάτων) και όχι κάποιου ιδιαίτερου μνημείου ή κτίσματος, καθώς και του υπερκείμενου λόφου.

Συνολικά επελέγησαν δεκατρία (13) σημεία στην περίμετρο που θα φιλοξενούσαν τις ομάδες των προβολέων. Κάθε σημείο περιελάμβανε από 6 έως 18 προβολείς Decoflood MVF 606 ή 607 της Philips, εξοπλισμένους με λαμπτήρες μεταλλικών αλογονιδίων σε κεραμικό καυστήρα, τύπου CDM-T της Philips, ισχύος 150W και χρωματικής απόδοσης του λευκού σε θερμοκρασίες 3000° ή 4200°Κ. Οι ίδιοι προβολείς είχαν χρησιμοποιηθεί και στα μνημεία της Ακροπόλεως και χαρακτηρίζονται από την εξαιρετική τους φωτιστική απόδοση και την οικονομία στην κατανάλωση ηλεκτρικού ρεύματος. Συνολικά εγκαταστάθηκαν 117 προβολείς περιμετρικά του αρχαιολογικού χώρου, με συνολική ονομαστική ισχύ ίση με 17,55kW.

Η τροφοδότηση με ηλεκτρικό ρεύμα των προβολέων αυτών έγινε μέσω τριών διαφορετικών τριφασικών μετρητών της ΔΕΗ στην περίμετρο του αρχαιολογικού χώρου, έτσι ώστε το μέγιστο μήκος καλωδίου να μην υπερβεί τα 180 μ. και η μέγιστη διατομή του να μην είναι μεγαλύτερη από 5Χ4mm².

Η έναυση και σβέση του φωτισμού γίνεται από το κεντρικό φυλάκιο, μέσω ασύρματου τηλεχειριστηρίου 3 συχνοτήτων που επιτρέπει τον επιλεκτικό χειρισμό κάθε σημείου ηλεκτρικής τροφοδοσίας ξεχωριστά.

Συνολικά κατασκευάστηκαν πέντε (5) ιστοί προβολέων, ύψους 6,50μ. και διατομής Φ.200 πακτωμένοι με αγκύρια σε πλατειές και ρηχές βάσεις από σκυρόδεμα (για την αποφυγή προκλήσεως ζημιών σε τυχόν θαμμένα αρχαία μέλη) οι οποίες καλύφθηκαν στη συνέχεια με χώμα από το περιβάλλον. Επίσης κατασκευάσθηκαν εννέα (9) στηρίγματα σχήματος Π από κοιλοδοκό 60Χ60mm 400-1500mm καθαρού ύψους, με 1 ή 2 σειρές προβολέων που επίσης πακτώθηκαν σε σκυρόδεμα σε μέγιστο βάθος 400mm και σε σημεία που δεν υπήρχε πρόβλημα.

Κάθε φωτιστικό σημείο ήταν πρόσθετα γειωμένο σε ηλεκτρόδιο γείωσης και όλα τα σημεία είχαν γεφυρωθεί με τη γείωση της εγκατάστασης για μεγαλύτερη ασφάλεια. Η αντοχή τόσο των ιστών όσο και των στηριγμάτων Π σε ανεμοπιέσεις, μελετήθηκε να υπερβαίνει τα 200km/h ενώ όλοι οι προβολείς έχουν δείκτη στεγανότητας ΙΡ-65 που τους επιτρέπει να παραμένουν στεγανοί ακόμα και σε απευθείας εκτόξευση δέσμης νερού υπό οποιαδήποτε γωνία.

Η επιλογή των τελικών θέσεων των φωτιστικών σημείων έγινε από τον διευθύνοντα μελετητή και επιβλέποντα μηχανικό Κ. Κάπο σε συνεργασία με την υπεύθυνη αρχαιολόγο κα Παπαγγελή και τους μηχανικούς της κατασκευάστριας εταιρείας (Αλέξανδρος Τεχνική ΑΕ) με βασικό κριτήριο τη δυνατότητα των δεσμών να φωτίζουν στη μεγαλύτερη δυνατή γωνία. Επί 4 ημέρες πριν από την επίσημη αφή του φωτισμού, από τον υφυπουργό Πολιτισμού κ. Πέτρο Τατούλη στις 5/7/05, πραγματοποιήθηκε σειρά εξαντλητικών δοκιμών και ρυθμίσεων που εξασφάλισαν το επιθυμητό αποτέλεσμα του φωτισμού και απέσπασαν τα ευνοϊκά σχόλια των κατοίκων και των αρχών της Ελευσίνας. Η συμβολή των δημοτικών υπηρεσιών της πόλης, των υπευθύνων μηχανικών της «ΤΙΤΑΝ ΑΕ» κ.κ. Δέδε και Κοσμόγλου, και των μηχανικών της «Αλέξανδρος Τεχνική ΑΕ» κ.κ. Βλάχου και Ζέρβα ήταν πολύτιμη καθ’όλη την εξέλιξη των εργασιών και η συνεργασία όλων των εμπλεκομένων φορέων και ατόμων υπήρξε άψογη και δημιουργική.